विभक्ती व विभक्तीचे प्रकार
विभक्ती| विभक्तीचे प्रकार : Marathi Vyakaran
विभक्ती :
- वाक्यात जे शब्द येतात, ते त्यांच्या मूळ स्वरूपात जसेच्या तसे सामान्यतः येत नाहीत. वाक्यात वापरताना त्यांच्या स्वरूपात बदल करावा लागतो.
- उदा. – शेजारी, मधू, रस्ता, कुत्रा, काठी, मार’ असे शब्द एकापुढे एक ठेवल्याने काहीच बोध होत नाही,या शब्दसमूहाला वाक्य म्हणता येत नाही.
- ते वाक्य होण्यासाठी ‘शेजारच्या मधूने रस्त्यात कुत्र्याला काठीने मारले.‘ अशा स्वरूपात शब्दरचना करायला हवी.
- वाक्यातील शब्दांचा संबंध दाखविण्यासाठी नाम किंवा सर्वनाम यांच्या स्वरूपात जो बदल किंवा विकार
- होतो, त्याला व्याकरणात विभक्ती असे म्हणतात.
- नामे व सर्वनामे यांचे वाक्यातील क्रियापदाशी किंवा इतर शब्दांशी येणारे संबंध ज्या विकारांनी दाखविले
- जातात त्या विकारांना विभक्ती असे म्हणतात.
प्रत्यय आणि सामान्यरूप
- नामाचे किंवा सर्वनामाचे विभक्तीचे रूप तयार करण्यास त्याला जी अक्षरे जोडतात त्यांस असे म्हणतात.
- “शेजारच्या मधूने रस्त्यात कुत्र्याला काठीने मारले.’ या वाक्यात ‘च्या, ने, त, ला’ हे विभक्तीचे प्रत्यय होत.
- हे विभक्तीचे प्रत्यय लावण्यापूर्वी नामाच्या किंवा सर्वनामाच्या स्वरूपात जो बदल होतो, त्याला सामान्यरूप
- असे म्हणतात.
- ‘रस्त्या’ व कुत्र्या’ ही रस्ता व कुत्रा या नामांची सामान्यरूपे होत व रस्त्यात’, ‘कुत्र्याला’ ही विभक्तीची रूपे होत.
- पुढील मूळ शब्दात कसा बदल होतो, तसेच सामान्यरूप व विभक्तीचे प्रत्यय दिसून येतील.
- विभक्तीची रूपे. मूळ शब्द
- भावाला. भाऊ
- रामाला. राम
- सामान्यरूप. विभक्तीची रूपे.
- भावा. ला
- रामा. ला
- (टीप : नामाला सामान्यरूप जोडल्यानंतर शब्दयोगी किंवा प्रत्यय लगेचच जोडावा लागतो. उदाहरणे देताना शब्दयोगी न जोडल्यास इथे शब्दयोगी आहे हे सांगण्यासाठी _आडवी रेघ मारतात. तसेच विभक्तीप्रत्ययांपूर्वीही _आडवी रेघ मारतात, या आडव्या रेघा शब्द अपूर्ण असल्याचे दर्शवितात.)
विभक्तीचे प्रकार
- प्रत्येक वाक्य म्हणजे एक विधान असते.
- यात क्रियापद हा प्रमुख शब्द होय.
- ही क्रिया करणारा वाक्यात कोणीतरी असतो. त्याला कर्ता असे म्हणतात,
- ही क्रिया कोणावर घडली? कोणी केली? कशाने केली? कोणासाठी केली? कोठून घडली? कोठे किंवा केव्हा घडली? हे सांगणारे शब्द वाक्यात असतात.
- नामांचा क्रियापदांशी किंवा इतर शब्दांशी असणारा संबंध अशा आठ प्रकारचा असतो; म्हणून विभक्तीचे
- एकंदर आठ प्रकार मानले जातात. ते असे
- (१) प्रथमा,
- (२) द्वितीया,
- (३) तृतीया,
- (४) चतुर्थी,
- (५) पंचमी,
- (६) षष्ठी,
- (७) सप्तमी,
- (८) संबोधन.
यांतील पहिल्या सातांना संस्कृतातील नावे दिली आहेत. आठव्या संबंधाच्या वेळी हाक मारली जाते म्हणून त्याला ‘अष्टमी’ असे न म्हणता ‘संबोधन’ असे नाव दिले आहे. (संबोधन – हाक मारणे, बोलावणे.)
या विभक्तींचे प्रत्यय कोणते व त्यामुळे नामाच्या स्वरूपात कोणते बदल होतात, हे पुढील प्रमाणे आहे.
विभक्तीचे प्रत्यय व ‘फूल’ या नामाची होणारी रूपे
एकवचन
- विभक्तीची प्रत्यय
- (१) प्रथमा, –
- (२) द्वितीया, स,ला,ते
- (३) तृतीया, ने,ए, शी
- (४) चतुर्थी, स,ला,ते
- (५) पंचमी, ऊन,हून
- (६) षष्ठी, चा,ची,चे
- (७) सप्तमी, त,ई, आ
- (८) संबोधन, –
- शब्दांचीरूपे
- फूल
- फुलास, फुलाला
- फुलाने, फुलाशी
- फुलास, फुलाला
- फुलाहून
- फुलांचे-ची-चे
- फुलात
- फुला
अनेकवचन
- प्रत्यय शब्दांची रूपे
- – फुले
- स,ला,ना,ते फुलांस, फुलांना
- नी, शी, ई, ही फुलांनी फुलांशी
- स,ला,ना,ते फुलांस, फुलांना
- ऊन,हून फुलांहून
- चे,च्या,ची फुलांचे-च्या-ची
- त, ई, आ फुलांत
- नो फुलांनो