विभक्ती व विभक्तीचे प्रकार

विभक्ती| विभक्तीचे प्रकार  : Marathi Vyakaran

विभक्ती :

• वाक्यात जे शब्द येतात, ते त्यांच्या मूळ स्वरूपात जसेच्या तसे सामान्यतः येत नाहीत. वाक्यात वापरताना त्यांच्या स्वरूपात बदल करावा लागतो.
• उदा. – शेजारी, मधू, रस्ता, कुत्रा, काठी, मार’ असे शब्द एकापुढे एक ठेवल्याने काहीच बोध होत नाही,या शब्दसमूहाला वाक्य म्हणता येत नाही.
• ते वाक्य होण्यासाठी ‘शेजारच्या मधूने रस्त्यात कुत्र्याला काठीने मारले.‘ अशा स्वरूपात शब्दरचना करायला हवी.
• वाक्यातील शब्दांचा संबंध दाखविण्यासाठी नाम किंवा सर्वनाम यांच्या स्वरूपात जो बदल किंवा विकार
• होतो, त्याला व्याकरणात विभक्ती असे म्हणतात.
• नामे व सर्वनामे यांचे वाक्यातील क्रियापदाशी किंवा इतर शब्दांशी येणारे संबंध ज्या विकारांनी दाखविले
• जातात त्या विकारांना विभक्ती असे म्हणतात.

प्रत्यय आणि सामान्यरूप

• नामाचे किंवा सर्वनामाचे विभक्तीचे रूप तयार करण्यास त्याला जी अक्षरे जोडतात त्यांस असे म्हणतात.
• “शेजारच्या मधूने रस्त्यात कुत्र्याला काठीने मारले.’ या वाक्यात ‘च्या, ने, त, ला’ हे विभक्तीचे प्रत्यय होत.
• हे विभक्तीचे प्रत्यय लावण्यापूर्वी नामाच्या किंवा सर्वनामाच्या स्वरूपात जो बदल होतो, त्याला सामान्यरूप
• असे म्हणतात.
• ‘रस्त्या’ व कुत्र्या’ ही रस्ता व कुत्रा या नामांची सामान्यरूपे होत व रस्त्यात’, ‘कुत्र्याला’ ही विभक्तीची रूपे होत.

• पुढील मूळ शब्दात कसा बदल होतो, तसेच सामान्यरूप व विभक्तीचे प्रत्यय दिसून येतील.

• विभक्तीची रूपे. मूळ शब्द
• भावाला. भाऊ
• रामाला. राम
• सामान्यरूप.     विभक्तीची रूपे.
• भावा. ला
• रामा.                     ला

• (टीप : नामाला सामान्यरूप जोडल्यानंतर शब्दयोगी किंवा प्रत्यय लगेचच जोडावा लागतो. उदाहरणे देताना शब्दयोगी न जोडल्यास इथे शब्दयोगी आहे हे सांगण्यासाठी _आडवी रेघ मारतात. तसेच विभक्तीप्रत्ययांपूर्वीही _आडवी रेघ मारतात, या आडव्या रेघा शब्द अपूर्ण असल्याचे दर्शवितात.)

विभक्तीचे प्रकार

• प्रत्येक वाक्य म्हणजे एक विधान असते.
• यात क्रियापद हा प्रमुख शब्द होय.
• ही क्रिया करणारा वाक्यात कोणीतरी असतो. त्याला कर्ता असे म्हणतात,
• ही क्रिया कोणावर घडली? कोणी केली? कशाने केली? कोणासाठी केली? कोठून घडली? कोठे किंवा केव्हा घडली? हे सांगणारे शब्द वाक्यात असतात.
• नामांचा क्रियापदांशी किंवा इतर शब्दांशी असणारा संबंध अशा आठ प्रकारचा असतो; म्हणून विभक्तीचे

• एकंदर आठ प्रकार मानले जातात. ते असे
• (१) प्रथमा,
• (२) द्वितीया,
• (३) तृतीया,
• (४) चतुर्थी,
• (५) पंचमी,
• (६) षष्ठी,
• (७) सप्तमी,
• (८) संबोधन.

यांतील पहिल्या सातांना संस्कृतातील नावे दिली आहेत. आठव्या संबंधाच्या वेळी हाक मारली जाते म्हणून त्याला ‘अष्टमी’ असे न म्हणता ‘संबोधन’ असे नाव दिले आहे. (संबोधन – हाक मारणे, बोलावणे.)

या विभक्तींचे प्रत्यय कोणते व त्यामुळे नामाच्या स्वरूपात कोणते बदल होतात, हे पुढील प्रमाणे आहे.

विभक्तीचे प्रत्यय व ‘फूल’ या नामाची होणारी रूपे

एकवचन

• विभक्तीची       प्रत्यय
• (१) प्रथमा, –
• (२) द्वितीया, स,ला,ते
• (३) तृतीया, ने,ए, शी
• (४) चतुर्थी, स,ला,ते
• (५) पंचमी, ऊन,हून
• (६) षष्ठी, चा,ची,चे
• (७) सप्तमी, त,ई, आ
• (८) संबोधन,             –   

• शब्दांचीरूपे       
• फूल      
• फुलास, फुलाला 
• फुलाने, फुलाशी  
• फुलास, फुलाला  
• फुलाहून
• फुलांचे-ची-चे
• फुलात
• फुला

अनेकवचन

• प्रत्यय शब्दांची रूपे
• – फुले
• स,ला,ना,ते फुलांस, फुलांना 
• नी, शी, ई, ही फुलांनी फुलांशी
• स,ला,ना,ते      फुलांस, फुलांना 
• ऊन,हून फुलांहून
• चे,च्या,ची फुलांचे-च्या-ची
• त, ई, आ फुलांत
• नो फुलांनो